Τα τελευταία χρόνια και κυρίως από το 2015 και μετέπειτα,  η παγκόσμια έρευνα έχει στραφεί γύρω από τη μελέτη της εργασιακής βίας κατά των γυναικών. Αυτό φαίνεται αρχικά από  την διάθεση των επιστημόνων διεθνώς  να καταγράψουν και να αναδείξουν το φαινόμενο, αλλά και από τον ίδιο τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών όπου το 2015 συμπεριέλαβε στους 17 στόχους του για το 2030, την ισότητα των φύλων. H Πανελλήνια Συνδικαλιστική Ομοσπονδία Νοσηλευτικού προσωπικού ΠαΣΟΝοΠ, αναγνωρίζοντας την σοβαρότητα της εργασιακής έμφυλης βίας και τις επιπτώσεις που έχει αυτή στην ψυχολογία αλλά και την παραγωγικότητα των γυναικών έχει ορίσει την 8η Μαρτίου ως μέρα εξάλειψης του φαινομένου.

Στόχος 5 του ΟΗΕ για την ισότητα των φύλων

Αν  και η ισότητα  δεν αποτελεί μόνο ένα θεμελιώδες ανθρώπινο δικαίωμα αλλά και απαραίτητο θεμέλιο για έναν ειρηνικό, βιώσιμο και με ευημερία κόσμο, οι γυναίκες οποιασδήποτε ηλικίας συνεχίζουν να υφίστανται διακρίσεις και βία με κάθε μορφή σε κάθε γωνιά του πλανήτη. Με την παροχή ίσων ευκαιριών στην εκπαίδευση, στην παροχή φροντίδας υγείας, στην ισότιμη εκπροσώπηση στα κέντρα λήψης αποφάσεων και στην αξιοπρεπή και ασφαλή εργασία, ενισχύονται οι κοινωνίες σε κάθε επίπεδο καθιστώντας μονόδρομο την πρόοδο(1).
Μεταξύ άλλων ο στόχος 5 του ΟΗΕ επιδιώκει τον τερματισμό διακρίσεων εναντίων των γυναικών οπουδήποτε, την εξάλειψη της βίας τόσο στην ιδιωτική όσο και στην δημόσια ζωή, την δίκαιη και ισότιμη εκπροσώπηση και ανάληψη  ηγετικών θέσεων των γυναικών σε όλα τα κέντρα λήψης αποφάσεων στην πολιτική, κοινωνική και δημόσια ζωή, αλλά και την υιοθέτηση και ενίσχυση ορθών πολιτικών και εφαρμόσιμων νομοθεσιών που αποβλέπουν στην προώθηση της ισότητας των φύλων και τη χειραφέτηση των γυναικών και των κοριτσιών σε όλα τα επίπεδα(1).

Το φαινόμενο Βία   

Όταν αναφερόμαστε στην βία οφείλουμε να συνειδητοποιήσουμε ένα ευρύ φάσμα ενεργειών, λεκτικών ή μη λεκτικών, απτικών ή όχι που φέρονται με σκοπό την παραβίαση των ανθρώπινων δικαιωμάτων του θύματος.  Κάθε συμπεριφορά ή συστηματική πολιτική συμπεριφοράς που χρησιμοποιείται για να εξαναγκάσει, να κυριαρχήσει ή να απομονώσει το θύμα. Έτσι κάθε σωματική, ψυχολογική και λεκτική κακοποίηση ανθρώπου που δημιουργεί σωματικό ή και ψυχικό πόνο ή και πληγές είναι μια μορφή βίας αλλά το ίδιο βίαιη είναι και  η χρήση κάθε μορφής εξουσίας που επιβάλλεται στο άλλο άτομο για τη διατήρηση του ελέγχου της σχέσης και της συμπεριφοράς του θύματος. Οι μορφές της βίας ποικίλλουν ανάλογα με τον χώρο, την ιδιότητα αλλά και την χρονική στιγμή της κακοποιητικής συμπεριφοράς και περιλαμβάνει την σωματική, συναισθηματική, ψυχολογική  και λεκτική βία, αλλά μπορεί ναι διαφαίνεται υπό το πρίσμα του εξαναγκασμού, της κοινωνικής απομόνωσης, την οικονομική εκμετάλλευση αλλά και τον εξαναγκασμό(2).

Η Βία στον χώρο εργασίας

Όπως περιγράφει ο Εθνικός Οργανισμός για την Επαγγελματική Ασφάλεια και Υγεία (National Institute for Occupational Safety and Health, NIOSH) η εργασιακή βία ορίζεται ως «βίαιες ενέργειες, όπως φυσικές επιθέσεις και απειλές για  επιθέσεις, που κατευθύνονται σε πρόσωπα που είναι στο χώρο εργασίας τους ή στο καθήκον»(3) αποτελώντας  σοβαρό πρόβλημα για την υγεία και ασφάλεια των εργαζομένων και έχει ως αποτέλεσμα την σωματική και συναισθηματική βλάβη στο άτομο και την ζημιά στους πόρους (4, 5). Ως εκ τούτου αποτελεί ευθύνη όλων των εργοδοτών να αναπτύξουν στρατηγικές για προστατέψουν τους υπαλλήλους τους από κάθε είδους μορφή βίας(6).
Αυτή η ευθύνη κατοχυρώνεται και νομικά ήδη από  Το Σύνταγμα στο άρθρο 21 παρ. 3 που περιέχει γενική διάταξη για την προστασία της υγείας των πολιτών, αλλά και από Κώδικας Δημοσίων Υπαλλήλων, στο άρθρο 44 «Όροι υγιεινής και ασφάλειας. «1. Οι υπάλληλοι έχουν δικαίωμα στη διασφάλιση συνθηκών υγιεινής και ασφάλειας στο χώρο εργασίας τους». Με το Ν. 3850/2010, η εφαρμογή του επεκτείνεται κατά το άρθρο 2 και στις «επιχειρήσεις, εκμεταλλεύσεις και εργασίες του ιδιωτικού και του δημόσιου τομέα» όπου στο  άρθρο 42 του Νόμου αυτού ορίζεται ότι «ο εργοδότης υποχρεούται να εξασφαλίζει την υγεία και την ασφάλεια των εργαζομένων ως προς όλες τις πτυχές της εργασίας και να λαμβάνει μέτρα που να εξασφαλίζουν την υγεία και ασφάλεια των τρίτων.» Εκτός αυτών υπάρχουν πληθώρα διατάξεων , υπουργικών και προεδρικών αποφάσεων και καθιστούν σαφή και αδιαπραγμάτευτη την ασφάλεια του εργαζόμενου σε κάθε επίπεδο(6).

Επιπτώσεις της εργασιακής Βίας

Η διεθνής βιβλιογραφία περιγράφει έναν καταιγισμό προβλημάτων στους ίδιους τους εργαζόμενους οι οποίοι υφίστανται εργασιακή βία. Αυτές οι επιπτώσεις επηρεάζουν σημαντικά τόσο τον ίδιο τον εργαζόμενο, όσο και τον οργανισμό στον οποίο αυτός κινείται.
Σε προσωπικό επίπεδο η βία έχει σημαντικό αντίκτυπο στην υγεία και την ευημερία του εργαζομένου με κύριες εκφράσεις την θλίψη ή και την  κατάθλιψη, τις διαταραχές ύπνου, τα ψυχοσωματικά προβλήματα, το έντονο άγχος, τον  φόβο, την ανασφάλεια και τις διαταραχές  μνήμης. Σε αυτά προστίθενται η υιοθέτηση επιβλαβών διατροφικών συνηθειών και η εντατικοποίηση του καπνίσματος και της κατανάλωσης αλκοόλ. Ο εργαζόμενος περιγράφεται ως ευερέθιστος, με χαμηλή αυτοεκτίμηση, με μεγάλο κίνδυνο να τραυματιστεί εκούσια ή ακούσια, ακόμα και να δώσει τέλος στην ζωή του(7). Συχνά δε, παίρνει πολλές άδειες με αποτέλεσμα την απώλεια εισοδήματος και τις σοβαρές οικονομικές επιπτώσεις. Επιπλέον, λόγω του μετατραυματικού στρες  κάνει συχνή χρήση των υγειονομικών πόρων με αποτέλεσμα την αύξηση του κόστους, νιώθοντας ενοχή και ντροπή(8).
Ο εργαζόμενος πλέον δεν εμπιστεύεται  τη διοίκηση και στους συνεργάτες του, βιώνει μειωμένη ικανοποίηση από την εργασία, δυσκολεύεται στη λήψη αποφάσεων και τελικά απομονώνεται. Όλα αυτά περιγράφουν φυσικά μία κατάσταση στην οποία μειώνεται η ποιότητα ζωής του εργαζόμενου , αλλά επηρεάζεται και  ο ίδιος ο οργανισμός από τις  χαμένες ημέρες εργασίας, την απώλεια τεχνογνωσίας, τους ισχυρισμούς ανικανότητας εργασίας και ως εκ τούτου το αυξημένο κόστος σε επενδύσεις για τη βελτίωση ασφαλούς εργασιακού περιβάλλοντος(9).

Οι γυναίκες ευάλωτες στο εργασιακό περιβάλλον

Σε πολλές χώρες οι γυναίκες αποτελούν ένα μεγάλο ποσοστό του εργατικού δυναμικού. Παρ’ όλα αυτά, συχνά απασχολούνται σε επισφαλείς θέσεις εργασίας, με χαμηλούς  μισθούς, ευάλωτες σε  χαλαρές σχέσεις εργασίας, σε δυσμενείς πολλές φορές συνθήκες ενώ η ασφάλεια που τους παρέχεται κατά κύριο λόγο είναι μικρή ως ανύπαρκτη(10). Ενώ πλέον οι γυναίκες καταλαμβάνουν ηγετικές θέσεις , εξακολουθούν να αντιμετωπίζουν προβλήματα που συνδέονται με συμπεριφορές αποκλεισμού ή υποβάθμισης από άνδρες συναδέλφους τους που απειλούνται από αυτές(2). Τα ίδια όμως τα εργασιακά περιβάλλοντα καθιστούν τις γυναίκες εκτεθειμένες στην βία οποιασδήποτε μορφής και αυτό συμβαίνει επειδή το στυλ της αλληλεπίδρασης και οι διαδικασίες  που ακολουθούνται μοιραία καθιστούν τις εργαζόμενες ευάλωτες.  Παραδοσιακά, οι γυναίκες απασχολούνται στην εξυπηρέτηση του κοινού με μεγάλο ποσοστό να αφορά τον τομέα της συμβουλευτικής, της εκπαίδευσης και της παροχής φροντίδας υγείας. Η ίδια η φύση της εργασίας εμπλέκει τη διαχείριση ασταθών ατόμων και  ενασχόληση με μικρές κοινωνικές ομάδες, συχνά δε σε περιόδους κρίσεων, ενώ  και η απασχόληση σε νυχτερινό ωράριο καθιστά την εργαζόμενη ευάλωτη στην βία(11). Επί προσθέτως, η απασχόληση σε μέρη που σερβίρεται αλκοόλ, σε απομονωμένο χώρο ή η διενέργεια επιθεωρήσεων και επιβολής καθηκόντων, φαίνεται να συνδέονται με τα αυξημένα περιστατικά βίας(3). Η κακομεταχείριση και η σεξουαλική παρενόχληση είναι οι πλέον διαδεδομένες μορφές βίας έναντι των γυναικών στο εργασιακό περιβάλλον, φαινόμενα που συχνά τρέφονται από πολιτιστικές και θρησκευτικές πεποιθήσεις(2,12).

Σεξουαλική παρενόχληση

H σεξουαλική  παρενόχληση ορίζεται ως  η  εκδήλωση  οποιαδήποτε  μορφή ανεπιθύμητης  λεκτικής/μη  λεκτικής  ή  σωματικής  συμπεριφοράς  σεξουαλικού  χαρακτήρα,  με  σκοπό  ή  αποτέλεσμα  την  προσβολή  της  αξιοπρέπειας  ενός  ατόμου,  ιδίως  με  τη  δημιουργία  εκφοβιστικού, εχθρικού, εξευτελιστικού, ταπεινωτικού και επιθετικού περιβάλλοντος(13). Το φαινόμενο της σεξουαλικής παρενόχλησης στο εργασιακό περιβάλλον που αφορά κυρίως γυναίκες   και έχει ήδη παρατηρηθεί από τις απαρχές της εργασιακής τους απασχόλησης, αποτελεί διεθνή εργασιακή συνθήκη  και είναι μάλιστα συνυφασμένο με τη λαϊκή κουλτούρα όπως διαφαίνεται πολύ γλαφυρά μάλιστα από τον παλιό κινηματογράφο(2). Αν και δεν υπάρχουν πραγματικές επιδημιολογικές μελέτες, έρευνες μεγάλης κλίμακας σε εργαζόμενες γυναίκες δείχνουν ότι περίπου 1 στις 2 γυναίκες θα παρενοχληθεί κάποια στιγμή κατά τη διάρκεια της ακαδημαϊκής ή επαγγελματικής της ζωής. Από τα στοιχεία που προκύπτουν φαίνεται ότι η σεξουαλική παρενόχληση δεν αφορά μία και μόνο χρονική στιγμή, αλλά μία μακρά περίοδο όπου προοδευτικά μάλιστα εντείνεται η παρενόχληση, με αποτέλεσμα η εργαζόμενη να βιώνει βαθιά τις επιπτώσεις σε ψυχολογικό, σωματικό, επαγγελματικό, ηθικό και κοινωνικό επίπεδο , όπως ακριβώς αυτές  αναφέρθηκαν και  παραπάνω για όλες τις μορφές βίας(14). Διαπολιτισμικές  έρευνες δείχνουν  ότι  σε  όλες  τις κοινωνίες ανεξάρτητα από τον διαχωρισμό Δυτικών-Ανατολικών οι γυναίκες υφίστανται σεξουαλική παρενόχληση στον χώρο της εργασίας(15). Τα χαρακτηριστικά τους  είναι το νεαρό της ηλικίας, η ωραία εμφάνιση, οι επισφαλείς  συνθήκες  εργασίας και οι χαλαρές εργασιακές συμβάσεις, η δοκιμή και ως εκ τούτου  οι ασκούμενες, οι φοιτήτριες, ή οι  οικονομικά πιεσμένες εργαζόμενες, οι χήρες, οι  διαζευγμένες,  οι γυναίκες μειονοτήτων βρίσκονται στη χειρότερη θέση. Η  πατριαρχία και οι ριζωμένες αντιλήψεις δεκαετιών οδηγούν το φαινόμενο να προσλαμβάνεται σε πολλές κοινωνίες σαν κάτι το αναπόφευκτο ή ακόμα και κάτι το φυσικό και αναπόσπαστο κομμάτι της  ανδρικής φύσης, καθιστώντας έτσι δύσκολη τόσο την αναγνώρισή του όσο και την αντιμετώπισή του. Συχνά δε, ακόμα κι αν αναγνωριστεί, είναι δύσκολο να αναφερθεί, ειδικά εν τη γενέσει του, εξαιτίας του φόβου, των ενοχών,  των τύψεων, της ανασφάλειας και του κινδύνου της στοχοποίησης του θύματος(2).

Η βία στον χώρο της Υγείας

Τα τελευταία χρόνια έχει ενταθεί το φαινόμενο της βίας στον χώρο της Υγείας και έχει ανακύψει η ανάγκη καταγραφής και αντιμετώπισης  του. Το υγειονομικό προσωπικό έχει 16 φορές μεγαλύτερο κίνδυνο να υποστεί   βία σε σχέση με τους υπόλοιπους εργαζομένους από άλλους χώρους, και αυτό επειδή είναι χώρος υψηλής έντασης που συχνάζουν πολλοί άνθρωποι με πολλά προβλήματα(17). Το φαινόμενο παρατηρήθηκε αρχικά σε χώρους ψυχικής υγείας όπου οι ασθενείς είναι θεωρητικά πιο ασταθείς, αλλά γρήγορα οι μελέτες επεκτάθηκαν σε όλους τους χώρους υγείας. Η προσπάθεια οριοθέτησης (ώρες  επισκεπτηρίου, μάσκες κλπ),   τα χρήματα, τα  φάρμακα, τα  μηχανήματα που γίνονται στόχος κλοπών είναι κάποιοι από τους παράγοντες που θα προκαλέσουν δυνητικά εντάσεις(17). Από την άλλη μεριά, η υψηλή εργασιακή ένταση που προκαλείται από τη σοβαρότητα και την υπευθυνότητα του έργου, ο υψηλός φόρτος εργασίας που σχεδόν πάντα εντείνεται από την υποστελέχωση και την ανισοκατανομή ανθρώπινων και οικονομικών πόρων δίνει συχνά στον λήπτη υγειονομικής περίθαλψης την εντύπωση της αδιαφορίας από το προσωπικό, της «πρόχειρης δουλειάς» και τελικά αμφισβητείται η αποτελεσματικότητα παροχής υπηρεσιών με αποτέλεσμα το ίδιο το προσωπικό να βρίσκεται εν μέσω απειλών, ύβρεων ως και χειροδικιών. Πολλές φορές μάλιστα συνυπάρχουν πολλές μορφές βίας διαφορετικής έντασης και διάρκειας από έναν ή πολλούς θύτες(18).
Έτσι, όπως είπαμε,  μειώνεται η ποιότητα ζωής στους εργαζόμενους  με αποτέλεσμα μέσω της αναθεώρησης κοινωνικών αξιών και κανόνων να δίνεται τελικά φτωχότερη κλινική φροντίδα. Αν και υπάρχει κοινωνική αγανάκτηση σε κάθε ακραίο βίαιο περιστατικό σε βάρος ενός εργαζόμενου στον τομέα της υγείας, δεν φαίνεται να υπάρχει αντίστοιχη μείωση στα βίαια περιστατικά, παρ’ όλες τις δράσεις και τις παρεμβάσεις σε κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο(19,20).

Η βία κατά των νοσηλευτριών

Ο κίνδυνος της βίας στα νοσοκομεία απειλεί περισσότερο το νοσηλευτικό προσωπικό σε σχέση με τους υπόλοιπους επαγγελματίες υγείας. Στην παγκόσμια  βιβλιογραφία φαίνεται πως   οι νοσηλευτές είναι η ομάδα επαγγελματιών υγείας που κινδυνεύει περισσότερο, ακόμα και από τους αστυνομικούς(21). Οι λόγοι είναι πολλαπλοί και σύνθετοι. Αρχικά, η ενασχόληση με τον ασθενή 24/7 είναι αρκετό για να αντιληφθούμε την κατάσταση. Η ανεπαρκής στελέχωση και μειωμένοι πόροι είναι μία πολύ σοβαρή παράμετρος διότι μειώνει την ποιότητα και την ποσότητα των παρεχόμενων υπηρεσιών. Η πτωχή υποδομή,  αυξάνει την απομόνωση των νοσηλευτών με βίαιους ασθενείς- επισκέπτες που σε συνδυασμό  με τα μη επαρκή μέτρα ασφαλείας και τη μη επαρκή εκπαίδευση προσωπικού σε ενδεχόμενο βίαιων καταστάσεων, καθιστούν τον χώρο της υγείας έναν επικίνδυνο χώρο(22). Το ενδεχόμενο βίαιης εμπειρίας για το νοσηλευτή μπορεί να αλλάξει τη στάση του απέναντι στο επάγγελμα και να μειώσει τα  κίνητρα  επιλογής επαγγέλματος και παραμονής σε αυτό. Επιπλέον η ίδια η παραδοχή των νοσηλευτών ότι η βία «είναι μέρος της δουλειάς μας» εξομαλύνει και κανονικοποιεί την βία απέναντι τους(23).
Το επάγγελμα του Νοσηλευτή ήταν μέχρι πρότινος γυναικοκρατούμενο, γεγονός που σημαίνει ότι η συντριπτική πλειοψηφία των νοσηλευτών είναι γυναίκες.  Αυτό από μόνο του καθιστά το επάγγελμα ευάλωτο στην εργασιακή βία, μιας και οι γυναίκες είναι η  κοινωνική ομάδα που είναι περισσότερο ευάλωτη σε όλες τις μορφές βίας. Η βία ενάντια στις νοσηλεύτριες μπορεί να θεωρηθεί ότι είναι μέρος της συνέχειας της βίας ενάντια στις γυναίκες(22). Η Νοσηλεύτρια βιώνει την βία που υφίσταται στην δουλειά ως συνέχεια της ενδοοικογενειακής βίας, ως συνέχεια δηλαδή μιας συνεχούς και αδιάλειπτης ρουτίνας του συζυγικού βίου που κέντρο της έχει την βία(21).
Η σεξουαλική βία κατά των νοσηλευτριών υπήρξε ιστορικά αντικείμενο της ποπ κουλτούρας, του χλευασμού και της απαξίωσης. Οι νοσηλεύτριες χρόνια υφίσταντο αυτήν την μορφή βίας μη μπορώντας να αντιδράσουν εξαιτίας του φόβου στοχοποίησης(12). Υπάρχει δε η πεποίθηση ότι οι νοσηλεύτριες είναι φύσει σε «μειονεκτική θέση» λόγω επαγγέλματος με κύριο θύτη τον άνδρα που βρίσκεται σε «ανώτερη» θέση (γιατρός, διευθυντής κλπ), ο οποίος χρησιμοποιεί την σεξουαλική παρενόχληση ως επίδειξη προσωπικής δύναμης(24). Αυτή η μορφή βίας αναγνωρίζεται ως παγκόσμιο φαινόμενο και πλέον ως  ως επαγγελματικός κίνδυνος του νοσηλευτικού επαγγέλματος για τις γυναίκες λόγω του υψηλού ποσοστού έκθεσης  παγκοσμίως (14).

Συμπερασματικά

Υπάρχει η αναγκαιότητα διασφάλισης με κάθε μέσο της γυναίκας μέσα στο εργασιακό περιβάλλον της. Η διαχείριση τέτοιων φαινομένων αφορά πρωτίστως τους Οργανισμούς και οι διευθυντές αυτών  καθώς συνεργατικά με τους  υπεύθυνους  χάραξης πολιτικής πρέπει να σχεδιάσουν, να αναπτύξουν και να προωθήσουν πρακτικές κατευθυντήριες γραμμές για τη νομική ευθύνη και την ασφάλεια του εργασιακού περιβάλλοντος  για την πρόληψη της σεξουαλικής παρενόχλησης και της βίας γενικά απέναντι στις γυναίκες.   Είναι απαραίτητη η κουλτούρα πρόληψης και αναγνώρισης  φαινομένου περισσότερο και όχι καταστολής που σε συνδυασμό με την εκπαίδευση της Κοινωνίας σε θέματα βίας όλων των μορφών θα παρέχουν τα βέλτιστα αποτελέσματα  για τη μείωση του φαινομένου. Σε έναν κόσμο που συνεχώς αλλάζει η θέση της γυναίκας στην εργασιακή πραγματικότητα είναι μια αέναη πάλη με το κατεστημένο, τις παρωχημένες αντιλήψεις, τις προκαταλήψεις, την Πατριαρχία και τον σκοταδισμό. Τουλάχιστον αρχίζει να αχνοφαίνεται φως.

Χονδρού Γεωργία , Νοσηλεύτρια
MSc , PhD(c) Ιατρικής  Σχολής Αθηνών, CNE, PGDipCE
Τμήμα Επειγόντων Περιστατικών, ΓΝΑ Λαϊκό
Πρόεδρος 1ου Σωματείου Νοσηλευτικού Προσωπικού ΠΑΣΟΝΟΠ

Βιβλιογραφία

1. Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών. 17 Στόχοι Βιώσιμης Ανάπτυξης, 2015
2. Οδηγός Συμβουλευτικής για την Βία. Γενική Γραμματεία Ισότητας των φύλων. Υπουργείο Εσωτερικών
3. Εθνικός Οργανισμός για την Επαγγελματική Ασφάλεια και Υγεία (National Institute f or Occupational Safetyand Health, NIOSH)
4. Παπαδοπούλου, Δ. ( 2009 ). Η βία στο χώρο εργασίας του νοσηλευτικού προσωπικού. Νοσηλευτική. 48 ( 4 ), σσ. 379 –387
5. Boafo, I. M. (2018). The effects of workplace respect and violence on nurses’ job satisfaction in Ghana: A cross‐sectional survey. Human Resources for Health, 16, 6 10.1186/s12960-89 
6. Σύνταγμα , Άρθρο 21 παρ. 3 , Κώδικας Δημοσίων Υπαλλήλων, στο άρθρο 44 , Άρθρο 42 Ν. 3850/2010, Άρθρο 21 παρ. 4 του Κώδικα Ιατρικής Δεοντολογίας, ο ΠΔ 216/2001, ΦΕΚ 167, Εθνικός Κώδικας Νοσηλευτικής Δεοντολογίας, 2011
7. Hassard J, Teoh KRH, Cox T. Estimating the economic burden posed by work-related violence to society: A systematic review of cost-of-illness studies. Safety Science. 2019;116:208–21. 10.1016
8. Papa A, Venella J. Workplace violence in healthcare: strategies for advocacy. Online journal of issues in nursing. 2013;18(1)
9. Maguire BJ, O'Meara P, O'Neill BJ, Brightwell R. Violence against emergency medical services personnel: a systematic review of the literature. American journal of industrial medicine. 2018;61(2):167–80
10. Evelien Spenten et al.Violence against Emergency Department nurses; Can we identify the perpetrators? Plos one, 2020; 15(4)
11. Ramacciati N, Ceccagnoli A, Addey B, Lumini E, Rasero L. Violence towards emergency nurses: A narrative review of theories and frameworks . Int Emerg Nurs. 2018 Jul;39:2-12. doi: 10.1016/j.ienj.2017.08.004. Epub 2017 Sep 18
12. Zeighami M et al. Strategies to prevent workplace sexual harassment among Iranian nurses: A qualitative study. Frontiers in Pshychology, 2022; 13: 912225.
13. Οδηγία Ευρωπαϊκής Ένωση ς   2006/54/ΕΚ  του  Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 5/7/2006 προς τις χώρες μέλη.
14. Fitzgerald L et al. Sexual harassment. Violence against women in the workplace. American Psychologist, 1993, 48(10), 1070–1076. 
15. Celiq Y et al. Sexual Harassment Against Nurses in Turkey. Journal of Nursing Scholarship.  2007.  39:2
16. Scholcoff  C et al. Sexual Harassment of Female Providers by Patients: a Qualitative Study. Journal of Internal General Medicine35, pages2963–2968 (2020)
17. Philips J. P. Workplace Violence against Health Care Workers in the United States. N Engl J Med. 2016 Apr 28;374(17):1661-9.
18. Papa A, Venella J. Workplace violence in healthcare: strategies for advocacy. Online journal of issues in nursing. 2013;18(1)
19. Evelien Spenten et al.Violence against Emergency Department nurses; Can we identify the perpetrators? Plos one, 2020; 15(4)
20. Pich J, Hazelton M, Sundin D, Kable A. Patient-related violence at triage: A qualitative descriptive study. International Emergency Nursing. 2011;19(1):12–9.
21. Li, M. , Liu, J. , Zheng, J. , Liu, K. , Wang, J. , Ross, A. M. , Liu, X. , Fu, X. , Tang, J. , Chen, C. , & You, L. (2020). The relationship of workplace violence and nurse outcomes: Gender difference study on a propensity score matched sample. Journal of Advanced Nursing, 76(2), 600–610
22. Jakobsson, J. , Axelsson, M. , & Ormon, K. (2020). The face of workplace violence: Experiences of healthcare professionals in surgical hospital wards. Nursing Research and Practice, 1854387, 10 pages 10.1155/
23. Cal/OSHA. (1998). "Guidelines for Security and Safety of Health Care and Community Service Workers."
24. Gabay G. Sexual harassment of nurses by patients and missed nursing care—A hidden population study. Journal of Nursing Management 2020. February 24:25: 78